Waarom ben je nou boos? In een conflictvermijdende cultuur als de onze klinkt dit vaak als een verwijt. Boosheid is een emotie die afkeuring oproept of als een brevet van onvermogen wordt gezien. Als je boos wordt, heb je verloren. Evolutie had ons brein echter niet uitgerust met deze fundamentele emotie, als het niet een belangrijke functie had. In dit artikel beschrijf ik de onderliggende logica van boosheid en waarom deze emotie een belangrijke rol speelt in samenwerking en relaties.
Ga eens terug in je hoofd naar de laatste keer dat je boos werd op iemand. Wat was de aanleiding? Negen van de tien keer is dit omdat je de indruk had dat de ander minder rekening hield met jou, dan jij vond dat hij of zij had moeten doen. Een belangrijk idee in de evolutionaire psychologie waarmee deze afweging wordt beschreven is de Welfare Tradeoff Ratio’s (WTR). Een WTR heeft betrekking op de verhouding tussen het gewicht dat iemand (A) aan zijn eigen belangen hecht (A aan A) in relatie tot het gewicht dat hij of zij aan jouw belangen hecht (A aan B). Als A geen rekening houdt met B, toont A een lage WTR richting B. In een gelijkwaardige relatie verwachten we dat beide partijen ongeveer gelijke WTR’s hebben. Scheefheid (jij hecht minder belang aan mijn belang dan ik aan jouw belang) triggert vaak boosheid. Het doel van die boosheid is de WTR van de ander bij te stellen, m.a.w. er voor te zorgen dat jouw belangen serieuzer genomen worden. Doet die ander dat niet, dan zorgt de boosheid er voor dat de eigen WTR bijgesteld wordt, bijvoorbeeld door afstand te nemen (zak jij er maar in!).
Ouders hebben in de regel een hoge WTR richting hun kinderen: zij (met name moeders) cijferen zichzelf vaak weg voor het belang van hun kinderen. Nemen je kinderen alles voor lief en zijn ze vervolgens te belazert om de afwas te doen, dan tonen ze een lage WTR in relatie tot de ouders, wat vaak weer tot boosheid bij die ouders leidt. Ook hier is het doel van de boosheid de WTR van de kinderen bij te stellen, al is dit vaak futiel omdat de kinderen weten dat de ouders (gezien hun genetisch belang) hun eigen WTR toch niet radicaal zullen bijstellen (they got you by the balls). De boosheid over het gebrek aan behulpzaamheid van kinderen neemt ook toe naarmate kinderen ouder worden (pubers), meer kunnen helpen en door hun inactie een lagere WTR demonstreren.
Relaties herkalibreren
Boosheid is (net als andere emoties) een mechanisme dat door evolutie in ons brein is ingebouwd. Een van de primaire functies van boosheid is het kalibreren van WTR’s (het aanpassen van de WTR bij jezelf of de ander op een manier die beter de feitelijke relatie weerspiegeld).
Ten eerste doet boosheid je sterker focussen op je eigen belang (m.a.w. de WTR richting de ander neemt tijdelijk af) waarmee je zelf de relatie herkalibreert. Hierdoor helpt boosheid je bijvoorbeeld om in onderhandelingen betere resultaten voor jezelf te realiseren. Ten tweede geeft jouw (A) boosheid een signaal af aan de ander (B). Hier speelt bijvoorbeeld gezichtsuitdrukking en stemgeluid een belangrijke rol bij. De boodschap in dit signaal is dat jij (A) bereid bent jouw WTR permanent bij te stellen als de ander (B) niet iets doet om het recht te zetten. Hecht de ander (B) waarde aan de relatie, dan kan hij excuus maken en schaamte of spijt laten zien. Hiermee wordt een duidelijk signaal gegeven aan A dat B bereid is de eigen WTR bij te stellen. Doet B dit niet, dan kan de boosheid A motiveren de eigen WTR naar 0 te reduceren (dwz de relatie af te breken).
De boosheid kan volledig het product zijn van de paranoia gedachtespinsels van de ander
Boosheid gaat zo altijd over een relatie. Het gaat over wat mensen in een relatie vinden dat ze van elkaar kunnen verwachten en wat ze in gedrag naar elkaar toe laten zien. Ben jij een vriend, dan verwacht ik dat jij bereid bent mij te helpen (m.a.w. dat jij een hoge WTR hebt met betrekking tot mij) Help jij mij dan niet wanneer ik je nodig heb, dan zal dit voorspelbaar boosheid triggeren (verdriet is hier overigens ook een optie). Boosheid is zo zeker geen brevet van onvermogen, het kan belangrijke informatie geven over de relatie en zelfs de weg wijzen naar het ontwikkelen van een evenwichtige en gelijkwaardige relatie. Hier ligt de winst van boosheid.
Boosheid om niks
Toch lijkt boosheid soms volledig bij de ander te liggen. Iemand kan bijvoorbeeld boos op mij zijn zonder dat ik daar enige aanleiding toe heb gegeven. Sommige mensen hebben bijvoorbeeld het gevoel overal recht op te hebben (zie dit artikel over psychopaten) en zij worden boos wanneer ze het niet krijgen. Wanneer boosheid echt niet terecht is, komt dit echter meestal door misverstanden over intenties (hoe de ander iets bedoelde) of manipulatief gebruik van boosheid. Door boos te worden op iemand, kan ik die persoon het gevoel geven dat hij iets fout gedaan heeft. Dit kan bijvoorbeeld de aandacht afleiden van mijn eigen fouten. Boosheid is een krachtig signaal en kan eenvoudig dit gevoel van schuld bij de ander creëren. Sommige mensen zijn hier ook uitermate gevoelig voor, je hoeft maar geïrriteerd te klinken en ze zeggen al sorry.
Iemand kan ook een andere verwachting hebben van wat mijn WTR is, dan wat mijn feitelijke WTR is. Anders geformuleerd: hij is minder belangrijk voor mij dan hij denkt dat hij belangrijk voor mij is. Mijn gedrag naar hem kan dan eenvoudig aanleiding geven tot boosheid, terwijl ik mij van geen kwaad bewust ben. Het is uiteraard een redelijke uitdaging om deze relatie te her kalibreren (leg maar uit: jij bent minder belangrijk voor mij dan je denkt), maar onvermijdelijk wanneer je een constructieve relatie wilt behouden. Dit is ook de rode lijn hier: wanneer er sterke emoties in beeld zijn is het vinden van een constructieve oplossing een serieuze en ingewikkelde uitdaging. De emotie het probleem van de ander maken is dan een gemakzuchtige uitweg, geen oplossing. Opmerkingen als “dit is iets van jou” en “jij moet jezelf afvragen waar dit vandaan komt”, geven daarbij ook een signaal af, namelijk van een lage WTR. Voor mij is jouw emotie niet belangrijk, dat is jouw probleem.
Vergeving is een manier om jezelf te ontlasten
Een ander probleem met boosheid is dat het kan voortkomen uit een ding, maar verwoord worden als een ander ding. Ik gedraag mij bijvoorbeeld op subtiele wijze disrespectvol naar een ondergeschikte, iets waar moeilijk de vinger op te leggen is (veel van de perceptie van dit soort non-verbale signalen is onbewust). De ondergeschikte wordt vervolgens enorm boos over iets wat totaal niet gerelateerd is en waarvan ik niet begrijp waarom hij er zo boos over moet worden. Ik kan dan terecht zeggen “dit is iets van jou”. Maar de boosheid zelf gaat nog steeds over onze relatie. Willen we de relatie goed houden of maken, dan zullen we beide kritisch naar onszelf moeten zijn.
Oude wonden
Soms kun je niets anders dan jouw emotie jouw probleem maken. Een vriend van mij vroeg zich ooit af waarom hij 30 jaar na dato nog steeds zo boos is op zijn ouders. Mijn antwoord was dat zijn boosheid logisch was, zij hadden zich immers als uitermate slechte ouders gedragen en hem veel schade berokkend. Als iemand jou schade doet (een lage WTR demonstreert), wordt je boos. Zoals we eerder zagen is het doel van boosheid om de WTR bij te stellen. Zijn ouders hadden dit kunnen doen door verantwoordelijkheid te nemen voor hun gedrag in het verleden, zijn pijn te erkennen en gewoon sorry te zeggen. Dat deden ze echter niet en er was ook weinig kans dat ze dit zouden doen. Mijn vriend bleef die erkenning zoeken en hield zo zijn eigen boosheid in stand. De enige manier voor hem om van zijn boosheid af te komen, was in te zien en te accepteren dat zij niet hun WTR gingen bijstellen. Vergeving is een manier om jezelf te ontlasten.
Relaties worden gedefinieerd door emoties, of het nu om vertrouwen gaat of boosheid. Effectief zijn in relaties, is daarom afhankelijk van effectief zijn met emoties. Je eigen emoties begrijpen, die van de ander begrijpen en op de juiste wijze reageren. Dit is emotionele intelligentie.
Comments