De jeugd van tegenwoordig heeft nergens meer respect voor! Deze klacht hoorde je al in het oude Rome. Toch is er in onze moderne tijd van grote verandering iets speciaals aan de hand, wat mensen in verantwoordelijke posities tot reflectie zou moeten dwingen. Een artikel over respect, leeftijd en expertise.
Respect is wat evolutionair psychologen ook wel een hiërarchische emotie noemen. Als je het voelt naar iemand, plaats je die persoon op een “hoger” niveau. “Hoger” kan overigens ook betekenen “niet lager”, zoals wanneer we het hebben over een respect voor elkaar hebben (i.t.t. de ander als minder te zien). Heb je echter meer respect voor iemand, dan betekent dit in de praktijk dat je de meer waarde hecht aan wat deze persoon zegt en doet. Je luistert beter en denkt beter na over wat je gehoord hebt. De technische term is hier prestige. Heeft iemand veel respect/prestige, dan krijgt hij of zij meer aandacht (zo blijkt dat studenten langer kijken naar een docent met meer prestige). Wanneer een leidinggevende het respect geniet van ondergeschikten, zijn deze ondergeschikten meer bereid om vrijwillig de aanwijzingen en het voorbeeld van hun leidinggevende te volgen. Respect geeft de ontvanger zo invloed.
Respect en verandering
Respect is een uniek menselijke emotie, met mogelijk primitieve voorlopers bij chimpansees, olifanten en dolfijnen. Bij de meeste sociale dieren is sociale invloed vooral gebaseerd op kracht en agressie (dominantie). Respect heeft echter een andere basis, nml sociale waarde. Olifanten volgen het oudste vrouwtje als ze naar een nieuwe waterplaats gaan, omdat zij het weet waar de goede waterplaatsen zijn. Zij heeft waarde voor de groep. Mensen met kennis en ervaring hebben ook waarde voor de groep en het is daarom goed hen serieus te nemen. Bij natuurvolkeren en traditionele samenlevingen genieten ouderen daarom veel respect. Wie lang leeft heeft veel waardevolle kennis en ervaring opgebouwd. Het is daarom goed beter naar hen te luisteren en waarde te hechten aan hun mening. Dit is de evolutionaire logica van respect. Maar ons instinct is flexibel en uitermate gevoelig voor context. Zoals wanneer we te maken hebben met verandering.
Meer verandering betekent minder respect voor grijze haren
Wanneer een gemeenschap grote veranderingen doormaakt, vinden onderzoekers een afname van respect voor ouderen. Dit lijkt logisch: hoe meer verandering er is in de wereld, hoe minder relevant de kennis en ervaring van de ouderen. Zoek jij de raad van je moeder/oma over hoe de vindbaarheid van je LinkedIn profiel te verbeteren of over welke sociale netwerk app het beste bij jou past? Ouderen verliezen hun waarde. Onderzoek aan de VU universiteit laten ook zien dat in situaties van verandering, mensen een sterkere voorkeur hebben voor jongere leiders, terwijl in stabiele situaties de voorkeur uit gaat naar oudere leiders. Meer verandering betekent minder respect voor grijze haren. Wat dit fenomeen versterkt is de brede toegankelijkheid van kennis. Toen ik jong was, was mijn huisarts mijn enige betrouwbare bron van medische kennis. Als ik mij nu even boos maak weet ik met een dag onderzoek meer over een specifiek medisch onderwerp dan mijn huisarts. De almacht van de expert is doorbroken.
Leiderschap en ouderschap
Ooit werd ik gevraagd voor een streng gereformeerde gemeente een lezing te geven over gezag, leiderschap en ouderschap. Ik werd ingeleid met gebed en mocht mijn verhaal doen voor een publiek van 200 mensen (waarvan de meeste geen internet of TV hadden - of in ieder geval zeiden het niet te hebben). Waar de gemeenschap mee worstelde was dat jongeren steeds vaker in aanraking kwamen met smartphones en hierdoor op het “verkeerde pad” dreigde te komen. Een onderliggende vraag was dat zij merkten dat het gezag als ouder ondermijnt raakte. De bijbel gebied respect voor ouders, maar dit argument hielp hen niet uit de brand. Zonder evolutie te benoemen (dan was ik hen kwijt) ging ik in op de psychologie onder respect en gezag. De kern van mijn boodschap was na te denken over waar je waarde als ouder ligt. Hoe draag jij bij aan hun leven en ontwikkeling? Welke wijsheid ligt mogelijk in de bijbel die relevant is voor hun uitdagingen? Welke levenservaring heb jij die hen kan helpen laveren in deze wereld? Die vragen waren 150 jaar geleden eenvoudiger te beantwoorden dan nu, maar ze zijn er nog steeds. We moeten alleen iets beter ons best doen.
Instinct kan ons eenvoudig op het verkeerde been zetten, waardoor we in tijden van verandering eenvoudig de baby met het badwater weggooien. Alles wat nieuw en glimmend is, is geweldig. De onkunde van oma over Tiktok en Instagram doet je haar brein eenvoudig wegzetten als irrelevant voor onze moderne tijd. Er zijn echter veel tijdloze lessen die een lang leven brengen en daarbij hebben andere lessen een veel langere houdbaarheid dan lijkt. Bij de gereformeerde gemeenschap gaf ik het voorbeeld van tijdloze lessen over relaties, vriendschap en loyaliteit die ik mijn eigen kinderen probeer bij te brengen. Minder tijdloos, maar goed houdbaar, zijn de lessen die ik geleerd heb in werk. Projecten gaan nu vaak om exact dezelfde reden mis als toen ik 25 jaar geleden mijn eerste projecten leidde. De inhoud van projecten is misschien volledig anders, onder de oppervlakte liggen processen die je over 20 jaar waarschijnlijk ook tegenkomt. Kun je die abstracte of diepere lessen er uit halen en deze op zo’n manier doorgeven dat een jongere generatie er ook daadwerkelijk hun voordeel mee kunnen doen? Dit is de uitdaging.
Je wint iets door je ego opzij te zetten
Respect bijbrengen
Respect komt niet meer vanzelf en in plaats van te klagen over de jeugd van tegenwoordig is het beter na te denken over waar je waarde ligt. Dit is een zeer persoonlijke vraag, die gaat over jouw persoonlijke en professionele ontwikkeling. Desondanks probeer ik mijn eigen kinderen wel te leren respect te hebben voor ouderen en mensen met expertise. Respect heeft een functie en dat is primair dat je iets opsteekt van mensen die meer kennis en ervaring hebben. In plaats van je eigen visie op hetzelfde niveau te zetten en de discussie aan te gaan, ben je iets langer stil en luister je iets beter. Respect faciliteert zo leren. Je wint iets door je ego opzij te zetten. Respect hebben is echter ook iets waar iemand beter in kan worden. Onze hiërarchische instincten kunnen eenvoudig op het verkeerde been gezet worden door een glimmende auto of een mooi verhaal. Respect bijbrengen betekent ook iemand leren de diepere waarde van anderen te leren zien. Niet de baby met het badwater weggooien, maar luisteren en dat van waarde ontdekken.
Leiderschap en ouderschap hebben een aantal overeenkomsten, maar ook grote en fundamentele verschillen (om te beginnen zijn je ondergeschikten geen kinderen). Het ontwikkelen van respect in de context van leiderschap zou je ook goed volgerschap kunnen noemen. Zou je goed volgerschap kunnen stimuleren in organisaties. Ik ben wat wantrouwig bij deze vraag omdat het vaak een excuus is voor zwak leiderschap (mensen moeten gewoon beter luisteren hoorde ik een manager ooit verzuchten). Toch valt hier iets te leren. Ook hier begint het denk ik met een fundamenteel respect voor de positie van leiderschap en de intentie de leider succesvol te maken (om zo als groep succesvol te zijn). Tegelijkertijd betekent het een kritisch kijken naar het functioneren van de leider en de leider de noodzakelijke feedback te geven die hij of zij nodig heeft om zijn/haar rol goed te kunnen pakken. Hier gaat het vaak mis, omdat de bestaande machtsverhoudingen het voor de volger risicovol maken om goede feedback te geven. Wie geeft echt zijn ongezouten mening aan zijn leidinggevende? Macht frustreert de ontwikkeling van zowel goed volgerschap als goed leiderschap.
Comments