Veiligheid als wapen

Psychologische veiligheid is een belangrijk onderwerp voor organisaties, zelfs als je alleen in de bottomline geïnteresseerd bent. Veiligheid kan echter ook een machtig wapen worden in kantoor schermutselingen. 

Als evolutionair psycholoog zie ik sociaal gedrag in de basis als strategisch. Dit klinkt mogelijk wat cynisch, maar het gaat hier niet noodzakelijk om bewust strategisch denken. Evolutie heeft veel strategie in ons brein gebouwd, voor een belangrijk deel in de manier waarop onze emoties werken. Wanneer je bijvoorbeeld een conflict hebt in de groep, dan zoek je vaak automatisch bondgenoten om je positie te versterken. Dit doe je niet altijd even bewust, je hebt gewoon behoefte om je verhaal kwijt te kunnen of anderen hun mening te vragen. Uiteraard doe je dit niet neutraal. Door jezelf bijvoorbeeld als slachtoffer van onrecht af te schilderen, kun je anderen proberen aan jouw kant te krijgen. Dit zijn “the games people play”. Naarmate psychologische veiligheid een belangrijker onderwerp wordt, wordt het ook een onderdeel van het sociale spel. 

• Lees meer over evolutionaire psychologie

In een sociale setting zijn er vele manieren waarop we onze doelen kunnen realiseren, zoals coalities vormen, initiatieven nemen of in een goede reputatie investeren (waardoor anderen eerder bereid zijn met je samen te werken). Macht is ook een belangrijk middel, want wanneer je macht hebt, kun je anderen dwingen te doen wat jij wilt. Daarom hebben mensen graag macht, zeker de mensen die geen wroeging hebben om die macht te gebruiken (denk bijvoorbeeld ook aan psychopaten). Uiteraard zullen weinig mensen toegeven dat ze macht willen, zelfs niet voor zichzelf. Termen als machtshonger of machtswellust bestaan echter niet voor niets. Macht gaat in de basis over het vermogen te dwingen, bijvoorbeeld doordat je formele macht hebt als leidinggevende en jij degene bent die de beoordeling doet. Veiligheid kan ook een machtsmiddel worden, maar om dit te begrijpen moeten we eerst iets dieper ingaan op moraal. 

Moraal als wapen

Moraal is vaak een vies woord in onze tijd, het doet ons denken aan moraliseren en daar houden we niet van. Als je echter beter kijkt, dan zie je dat onze wereld bol staat van morele issues, zoals racisme, corona en het milieu. Al deze issues zijn moreel, omdat ze een duidelijke goed/fout dimensie hebben. Als je het milieu verpest, dan ben je slecht, als je afval scheid, dan ben je goed. Discussie over deze issues wordt gevoed door sterke morele emoties zoals woede, morele verontwaardiging en zelfs walging. Deze morele emoties kun je ook goed voor jezelf laten werken. Wanneer je in een discussie over diversiteit onvoldoende argumenten hebt, kun je de ander altijd nog voor racist uitmaken. Op dat moment ligt er een morele smet op de ander, want racisme is slecht. Uit angst voor deze morele smet kiezen velen ervoor jaknikker te spelen of gewoon hun mond te houden. Een-nul voor jou. Moraliseren wordt door psychologen daarom ook wel gezien als een vorm van psychologische agressie: door de discussie moreel te framen en de ander aan de foute kant te plaatsen, geef je de ander een schuldgevoel en dwingt hem zo in jouw verhaal mee te gaan. 

Moraliseren is een machtig wapen, ook omdat je het vaak ongemerkt kan inzetten. Het moraliseren wordt meestal niet direct herkend, maar wel gevoeld. De schuld, schaamte of angst die dit triggert, maken je weer een makkelijker slachtoffer. Mocht je erop worden aangesproken, dat is het eenvoudig je te verbergen achter goede intenties. Je doet dit immers voor het welzijn van anderen, de gemeenschap, zelfs voor het voortbestaan van de wereld. Jij bent de goeie. Hiermee kan soms uitermate agressief gedrag worden vermomd in liefde en mededogen. 

Mensen die anderen onveilig doen voelen door hun manier van doen, zijn of wat ze zeggen, zijn fout

Veiligheid als moreel wapen

Wat heeft dit alles te maken met psychologische veiligheid in organisaties? Veel! Veiligheid is een moreel issue. Wie anderen in gevaar brengt, zeker als het voor eigen belang is, wordt gezien als een slecht persoon. De laatste decennia is dit ook steeds meer gaan gelden voor psychologische veiligheid. Mensen moeten zich emotioneel veilig kunnen voelen, zelfs veilig voor meningen van anderen. Het draagvlak voor vrijheid van meningsuiting neemt bijvoorbeeld af, omdat woorden kunnen kwetsen. Mensen moeten daar veilig voor zijn en op universiteiten worden daarom “safe spaces” ingericht. We kunnen dit overdreven vinden, maar deze manier van denken is een logisch gevolg van onze toenemende obsessie met veiligheid. Mensen die anderen onveilig doen voelen door hun manier van doen of wat ze zeggen, zijn fout. Dit is steeds meer een morele no-brainer voor mensen. Of dit een goede of slechte ontwikkeling is, laat ik hier volledig in het midden, dit is niet relevant voor het punt van dit artikel. 

Wanneer je de beschuldiging aan je broek krijgt, kun je dus maar beter je mond houden of sorry zeggen. 

Vanuit voorgaande is eenvoudig af te leiden hoe veiligheid als wapen kan worden ingezet. Wanneer ik iemand beschuldig dat hij of zij mij onveilig doet voelen, ligt er een morele smet bij de ander. In essentie is dit hetzelfde als iemand racist noemen. Het is vervolgens aan de ander te bewijzen dat het niet zo is. Bij dit soort morele beschuldigingen wordt de bewijslast vaak omgekeerd. Als jij beschuldigd wordt, moet jij je verantwoorden en hoe meer je het ontkent, hoe schuldiger je lijkt. Als jij de beschuldiging neerlegt, hoef je niks te bewijzen, het gaat immers om jouw gevoel. Het bewijs is dat jij je zo voelt. Jouw gevoel ontkennen is daarbij ook een vorm van geweld en dus fout. Wanneer je de beschuldiging aan je broek krijgt, kun je dus maar beter je mond houden of sorry zeggen. Schaakmat. 

Naarmate we in organisaties meer waarde gaan hechten aan psychologische veiligheid, wordt veiligheid een steeds machtiger wapen. Het zal daarbij vooral aantrekkelijk zijn voor de mensen die geen formele macht hebben, de mensen op de werkvloer. De macht van de formeel leidinggevende kan eenvoudig gecounterd worden met dit wapen. Game on!

Hoe maken we het veiliger?

Wat doen we hiermee? Moeten we dan toch minder over veiligheid praten of veiligheid toch minder belangrijk maken? Dit lijkt mij geen optie. Psychologische veiligheid is echt belangrijk en ik denk dat organisaties er in de regel juist meer een prioriteit van zouden moeten maken. De weg voorwaarts is beter over psychologische veiligheid leren praten. Wat is het precies? Hoe ontstaat het? Welke rol heb jij zelf hierin? In de gesprekken over veiligheid ontbreekt vaak kennis over psychologische veiligheid, waardoor het blijft hangen in subjectieve gevoelens. Tegelijkertijd moeten we cynisch gebruik van psychologische veiligheid beter leren herkennen en beter mee leren omgaan. Ten slotte zouden we ook waarden rond persoonlijke kracht en weerbaarheid meer een plek kunnen geven. 

• Vijf voorwaarden voor psychologische veiligheid

Elke goede zaak zal altijd op een zeker moment worden misbruikt om eigen belangen te behartigen. Sociaal gedrag is strategisch en moraal is een machtig wapen in de sociale arena. Wat dit alles ingewikkeld maakt, is dat leidinggevenden vaak wel degelijk de belangrijkste oorzaak van onveiligheid en een toxische werkomgeving zijn, iets wat ook duidelijk uit onderzoek naar voren komt. Waarom zouden medewerkers dan hun wapens neerleggen?

Meer weten?

Lees meer over onze leergang Evolutionaire Psychologie voor Professionals >>