De Tirannie van Structuurloosheid

De toenemende complexiteit en dynamiek van de wereld dwingt ons om steeds meer in termen van zelforganisatie en zelfsturing te denken, maar medewerkers zullen hiervoor terugschrikken wanneer dit structuurloosheid betekent. 

Zelfsturing, ja dat hebben wij ook geprobeerd, maar na een half jaar smeekten de medewerkers om een leidinggevende. Het is een typische reactie die ik wel eens krijg als ik het heb over zelforganisatie of zelfsturing. Ergens doet het mij denken aan een fenomeen dat we vaak zien na de val van een dictator. Na enkele jaren chaos verlangen velen terug naar de jaren van repressie. Niet heel lang na de val van de Sovjet-Unie demonstreerden mensen in Rusland met portretten van Stalin, een van de meest gruwelijke dictators ooit. Uiteraard wil ik leidinggevenden niet vergelijken met dictators (al zijn ze dit in essentie wel - er is immers geen democratische controle op hun macht). Het terugverlangen naar autoriteit illustreert een belangrijk fenomeen: de tirannie van structuurloosheid. 

Het idee van de tirannie van structuurloosheid komt uit een essay van de Amerikaanse feministe Jo Freeman (lees hier). Zij beschreef in het essay de experimenten met feministische collectieven in de jaren 60. Deze idealisten namen radicaal afscheid van het patriarchaat, en daarmee ook van de hiërarchische verhoudingen en taakverdeling die het patriarchaat kenmerken. Het probleem is echter dat zonder expliciete structuren, er automatisch informele en vaak disfunctionele structuren ontstaan. Sommige mensen proberen de macht naar zich toe te trekken of gewoon hun eigen belang na te streven. Dit maakt het weer onveilig voor anderen en maakt de samenwerking disfunctioneel (zelfs in een feministisch collectief). 

Het belang van structuur

Om samen te werken (maar ook samen te leven) is structuur nodig. Er moeten heldere gezamenlijke doelen zijn, een aanpak en een duidelijke rolverdeling. Er moeten ook duidelijke spelregels zijn voor hoe je met elkaar omgaat en er moeten manieren zijn om die spelregels te bewaken. Leiderschap moet worden belegd en de kwaliteit ervan ook bewaakt. En ten slotte moeten er (sociale) mechanismen zijn om al deze zaken voor elkaar te krijgen, zoals verkiezingen. Dit gebeurt allemaal niet zomaar en vanzelf wanneer je de leidinggevende van een team afhaalt.

Chaos betekent onveiligheid en onvoorspelbaarheid.

Als mensen ergens een grotere hekel aan hebben dan dictatuur, dan is het chaos. Chaos betekent onveiligheid en onvoorspelbaarheid. Is er een helder gezamenlijk doel en belang, dan wordt die chaos vaak wel beteugeld, maar zelfs dat is het geen garantie. De sociaal (en evolutionair) psycholoog Nicholas A. Christakis deed onderzoek naar schipbreuken waarbij de bemanning een onbewoond eiland wist te bereiken. Een substantieel deel slachtte elkaar uiteindelijk af, ondanks voldoende eten (zie ook Blueprint, Nicholas A. Christakis, 2019). Uiteindelijk hebben we liever de voorspelbaarheid van een dictator, dan de chaos van structuurloosheid. Jo Freeman zag hoe veel van de feministische collectieven disfunctioneel werden en stelde in haar essay voor om hiërarchie en taakverdeling gewoon weer expliciet te maken, maar deze wel te beteugelen door democratie. We wijzen samen leiders aan die helpen structuur te creëren, maar als ze disfunctioneren kunnen we ze ook weer afzetten. 

Lessen voor deze tijd

De lessen uit de jaren 60 zijn relevant voor deze tijd, waarin veel organisaties experimenteren met zelforganisatie. Net als bij de hippies van toen gebeurt dit vaak vanuit nobele intenties, maar zijn de resultaten er niet altijd naar. Veel van de uitdagingen ontstaan doordat de nieuwe generatie idealisten (nu in de vorm van managers) niet goed weet wat nodig is om een groep echt zelfstandig te laten functioneren. Het gaat dan niet alleen om de (team-) vaardigheden die nodig zijn om het werk zelfstandig te kunnen doen, zoals planningssessies, maar ook de vaardigheden om sociale issues op te lossen. Hoe richt je leiderschap in, los je conflicten op, neem je besluiten en ga je om met problematisch gedrag? Als er geen hiërarchisch leidinggevende (dictator) is die zaken kan afdwingen, welke sociale mechanismen en structuren heb je dan? 

In de Natuurlijke Organisatie beschrijven Mark van Vugt (hoogleraar organisatie psychologie) en ik hoe mensen deze uitdagingen al honderdduizenden jaren (zonder formele hiërarchie) aangaan en hoe dit te vertalen naar moderne organisaties.

De toenemende complexiteit en dynamiek van de wereld dwingt ons om steeds meer in termen van zelforganisatie en zelfsturing te denken. Wanneer dit structuurloosheid betekent, zal dit echter een negatief effect hebben op medewerkers en op de organisatie. Zelforganisatie en zelfsturing vergen wel een compleet nieuwe manier van denken over structuur. 

Meer weten?

De leergang Evolutionaire Psychologie voor Professionals (EPP) start drie keer per jaar: januari, mei en september. Kijk voor inschrijving en actuele informatie hier >>