top of page

De Morele Organisatie

Werk associëren we meestal niet direct met moraal. Toch lijkt hier de sleutel te liggen tot veel van de uitdagingen rond gedrag in organisaties, of het nu gaat om eigenaarschap, zelforganisatie of zelfs zingeving. Een artikel over de evolutie van moraal en de plek van moraal in de moderne organisatie. 


Traditioneel worden organisaties gezien als amoreel: het doel is geld verdienen en zolang je dit binnen de grenzen van de wet doet is het goed. Morele overwegingen spelen in principe geen rol. Tegenwoordig komt echter steeds vaker de vraag op hoe de organisatie bijdraagt aan een betere wereld, waarbij het vooral gaat over vraagstukken rond duurzaamheid en inclusiviteit. De vraag is uiteraard of organisaties hier echt morele keuzes maken, of cynisch handelen vanuit imago overwegingen (zoals met greenwashing). In het dagelijkse werk speelt moraal zelden een expliciete rol. Veel mensen hebben het ook graag zo, omdat moraal nog wel eens wordt geassocieerd met het opgeheven vingertje, het aanpraten van schuld of mensen die zich moreel superieur opstellen. Toch vinden mensen het uiteindelijk wel belangrijk het juiste te doen, ook in hun werk. 


menselijke gemeenschappen zijn van nature morele gemeenschappen

Vanuit een evolutionair perspectief is het vreemd een organisatie als amoreel te zien. Een organisatie is een groep mensen, en menselijke gemeenschappen zijn van nature morele gemeenschappen. In elke natuurlijke menselijke gemeenschap (zoals in een jager-verzamelaar groep) zijn er sterke normen m.b.t. gedrag in de groep. Deze gedragsnormen, zoals normen rond delen, dragen uiteindelijk bij aan het succes van de groep. Groepsleden die zich hier onderscheiden (bijvoorbeeld door altijd eerlijk te delen) krijgen meer prestige (status/respect). Groepsleden die zich er slecht aan houden, verliezen status, worden buitengesloten of zelfs (hard) gestraft. De oorspronkelijke functie van moraal is zo zorgen dat groepsleden op een positieve manier bijdragen aan de groep, zodat de groep het beter doet. Een moreel besef (weten wat het juiste is in een situatie, maar ook wat fout is), geeft je zo een oriëntatie voor hoe je te gedragen in de groep. Gedraag je jezelf moreel, dan leidt dit in de regel tot meer sociale acceptatie en meer sociale status. 


Moraal is niet willekeurig, onderzoek toont aan dat wij een aantal ingeboren morele instincten hebben, van waaruit gemeenschappen elk hun eigen moraal vormen. Dit heten ook wel morele fundamenten. Laten we eerst kijken wat deze fundamenten zijn, voor we dieper ingaan op hoe (en waarom) moraal een plek krijgt in organisaties. 


Morele fundamenten


Moral foundations theory (meer) is een wetenschappelijke theorie die patronen in menselijke moraliteit beschrijft. Ik zal hier vijf fundamenten beschrijven. 


Zorg/bescherming: veel van de meerwaarde van samenwerken en samen leven ligt in zorg voor elkaar. Wanneer iemand ziek is, laat je hem niet voor de wolven, maar draag je hem mee. We zien dit moreel fundament en het sterkst wanneer het om kinderen gaat. De veroordeling (en bijbehorende emoties) zijn het sterkst wanneer kinderen verwaarloost worden, zoals de ouders die hun kind zomers in een afgesloten auto achterlaten. Andersom kan iemand veel prestige krijgen door persoonlijke risico's te nemen om kinderen te redden, zoals Sir Nicholas Winton, de Britse man die 669 joodse kinderen uit de handen van de nazi's redde (recent verfilmd). 


Eerlijkheid/rechtvaardigheid: samenwerken biedt veel meerwaarde, wat de reden is waarom mensen samen werken en samen leven. Wanneer die meerwaarde echter niet eerlijk verdeeld wordt, dan heeft de samenwerking geen zin meer voor het individu. Eerlijkheid/rechtvaardigheid is daarom extreem belangrijk voor mensen en schendingen triggeren sterke emoties, iets dat we al bij kleine kinderen kunnen waarnemen. Eerlijkheid/rechtvaardigheid gaat zowel over de lasten en lusten eerlijk verdelen, als het afstraffen van misbruik (lees hier meer over rechtvaardigheid in organisaties). Het geeft ons daarom veel (morele) bevrediging wanneer aan het einde van de film de slechterik zijn of haar verdiende loon krijgt. 


Loyaliteit: samenwerken werkt alleen wanneer mensen loyaal zijn aan de groep waarin ze samenwerken. Loyaliteit betekent dat je bereid bent een stapje extra te zetten of een offer te brengen voor jouw groep. Je verraad je vrienden niet of loopt niet weg als het even slecht gaat. Als ik mensen vraag naar eigenschappen van hun beste leidinggevenden, dan komt loyaliteit altijd naar voren als item. Je staat er voor jouw mensen, je bent loyaal naar hen. 


Respect voor hiërarchie. Wat is je eerste reactie wanneer je een klein kind onbeschoft ziet doen tegen een volwassene? Of een straatschoffie tegen een agent? Beetje respect graag! Wanneer groepsleden respect hebben voor andere groepsleden met meer kennis en ervaring, dan is de groep als geheel effectiever. Respect betekent niet blind volgen, maar waarde toekennen aan mensen die waarde hebben. Uiteraard moeten deze mensen zich ook moreel gedragen (zoals loyaal en rechtvaardig zijn), anders verdienen zij het respect niet. 


Vrijheid/autonomie: groepsleden moeten vrij van dwang keuzes kunnen maken. Een risico in elke groep is dat van dominante individuen, die hun eigen belangen gaan behartigen ten koste van anderen. Daarom hebben mensen een lage tolerantie voor dwang. Denk hier aan je eerste gevoelsmatige reactie wanneer iemand zegt: jij moet ....




De evolutionair psycholoog Jonathan Haidt (zie bovenstaand filmpje waarin hij de theorie uitlegd), een van de grondleggers van deze theorie, gebruikt de metafoor van smaak om dit uit te leggen. Onze smaakpapillen registreren vijf basissmaken: zout, zoet, zuur, bitter en hartig. Ondanks deze beperking kennen de culinaire tradities van de wereld een ongekende variatie in smaken. Al deze smaken ontstaan uit de interactie van deze vijf basissmaken. Moraliteit varieert ook enorm over de wereld, maar elke morele kaart is gebaseerd op een cultuurspecifieke invulling en combinatie van vijf morele fundamenten.


Wat betekent het in de praktijk dat je zorg hebt voor elkaar?


Moraal in de praktijk


In elke groep (team/organisatie) krijgen morele fundamenten op een andere manier invulling. Wat betekent het in de praktijk dat je zorg hebt voor elkaar? Wat betekent eerlijkheid/rechtvaardigheid hier? Loyaliteit wordt bijvoorbeeld belangrijker in tijden van gevaar, zoals oorlog. Toen ik nog klein was, werden klikspanen uitgescholden voor NSB-ers, wat uiteraard het laagste van het laagste was. Je land verraden in tijden van oorlog maakt je een minderwaardig soort mens in de ogen van velen (tot recent stond hier zelfs nog de doodstraf op in Nederland). Om vorm te geven aan moraal moet je daarom goed kijken naar de omstandigheden en uitdagingen van de groep en je de vraag gaan stellen wat hier moreel gedrag is. 


Hoe meer moraal serieus wordt genomen in een organisatie, hoe meer de organisatie als een gemeenschap wordt ervaren

Ooit werkte ik voor een bedrijf waar een collega door een persoonlijk tragedie op straat kwam te staan. Het management aarzelde geen moment en regelde een appartement voor de man. In een ander bedrijf kreeg een medewerker te maken met een sterfgeval in het buitenland. Zijn leidinggevende zorgde er voor dat diezelfde dag een ticket geregeld was en er een vervanger voor hem was. Beide zijn sterke voorbeelden van het morele fundament van zorg in de praktijk. In beide gevallen voelde het management dat dit het juiste was om te doen. Dit soort verhalen maken ook veel los bij mensen. Ze zijn een sterk signaal dat je een (morele) gemeenschap bent en voor elkaar zorgt.


Hoe meer moraal serieus wordt genomen in een organisatie, hoe meer de organisatie als een gemeenschap wordt ervaren. Dit betekent weer dat mensen meer betrokkenheid voelen bij de organisatie en meer verantwoordelijkheid voelen voor hun rol in die organisatie. Dit vertaald zich niet alleen naar meer eigenaarschap en inzet, maar ook een sterkere horizontale regulatie. M.a.w., mensen gaan elkaar aanspreken.


Meer leren over gedrag in organisaties? Dan is de leergang Evolutionaire Psychologie voor Professionals een must. Kijk hier voor meer informatie >>


De morele organisatie


Als organisatie kun je heel gericht nadenken over de morele dimensie van uitdagingen. Het is daarbij echter wel belangrijk dat we hier op het juiste niveau over nadenken. Moraal kan in een organisatie op verschillende niveaus iets anders betekenen. Drie niveaus:


(1) Het niveau van het dagelijks werk, wat betrekking heeft op hoe medewerkers met elkaar omgaan. Een voorbeeld dat ik laatst tegenkwam was de norm dat je nooit een collega alleen achterlaat. In deze organisatie kunnen gesprekken met de klant nog wel eens uitlopen, waardoor in het verleden medewerkers nog wel eens alleen op het kantoor achterbleven met een klant. Dit leidde een keer tot een gevaarlijke situatie. Als reactie hierop werd een nieuwe gedragsnorm afgesproken. Deze norm was gefundeerd in zorg en loyaliteit.


(2) Het niveau van de organisatie: hoe gaan wij hier met onze medewerkers om? Hoe gaan we bijvoorbeeld met ontslag om of hoe waarderen we loyaliteit. Vaak zien we dat medewerkers een sterke reactie hebben op moreel falen van de organisatie, zoals de organisatie die iemand na vijfendertig jaar trouwe dienst met een doos bonbons via de achterdeur eruit werkte. Wat zegt dit over de waardering van loyaliteit, zorg of eerlijkheid? Dit soort zaken hebben vaak een grotere impact dan positief moreel gedrag.


(3) Het maatschappelijke niveau: hoe manifesteert de organisatie zich als onderdeel van de samenleving. Is een organisatie bijvoorbeeld een vervuiler of maakt het zich schuldig aan kwalijke zakelijke praktijken (wel legaal, maar niet moreel). Dit niveau is ook belangrijk voor de medewerker, omdat het bepalend is voor de mate waarin deze zich identificeert met de organisatie. Als de organisatie waar ik voor werk mooie en goede dingen doet voor de samenleving, dan ben ik trots er voor te werken en zal ik mij eerder vereenzelvigen met die organisatie.


Morele geloofwaardigheid


Moraal beperkt zich nooit tot 1 niveau. Je kunt als organisatie allemaal mooie dingen voor het milieu doen, maar wanneer je medewerkers zich oneerlijk behandeld voelen, haken ze uiteindelijk toch af. Het vraagstuk van moraal kan daarom niet afgedaan worden door elk jaar geld te geven aan een goed doel, moraal speelt op elk niveau.


Moraal moet ook geloofwaardig zijn. Greenwashing of pinkwashing is vaak doorzichtig. Morele geloofwaardigheid is afhankelijk van offers. Wanneer iemand een serieus persoonlijk risico neemt of hoge persoonlijke kosten maakt, dan is dat een redelijke indicatie dat hij/zij oprecht handelt. Wanneer iemand een brandend gebouw in rent om een kind te redden (zorg), dan noemen we zo iemand een held en komt hij/zij in de krant. In de evolutionaire psychologie heet dit ook wel een costly signal, het offer dat je bereid bent te brengen is een bewijs dat je serieus bent in je commitment naar een waarde. Een regenboogvlag aan je gevel hangen is geen offer. 


Op de hoogte blijven? Schrijf je in voor de nieuwsbrief!

2 weergaven

Recente blogposts

Alles weergeven

Comments


CEOB lda 

bottom of page