Het belang van vasthouden aan het oude

In een snel veranderende wereld lopen managers nog wel eens tegen medewerkers die vasthouden aan het oude. Nieuwe inzichten in hoe cultuur ontstaat en veranderd laten zien dat dit conservatisme een belangrijke functie heeft. Een artikel over hoe we het vasthouden aan het oude voor ons kunnen laten werken.

Een vriend van mij deed ooit ontwikkelwerk bij rijstboeren in Thailand. De prijs voor rijst was op dat moment in elkaar gezakt en de gemeenschap waar hij bij betrokken was dreigde in serieuze problemen te komen. In diezelfde periode was er ook een tekort aan suiker en mijn vriend had een aantal suikerproducenten zo ver gekregen om de overstap naar suiker te financieren. De jongeren in de gemeenschap zagen er wel brood in, maar de ouderen hielden het tegen. Wij zijn rijstboeren, geen suikerboeren. Daarmee was de discussie over. Het westerse pragmatisme en vooruitgangsdenken had het afgelegd tegen het conservatisme van een groep oude boeren. Het lijkt een mooi voorbeeld van conservatisme als de vijand van vooruitgang. Laat ik hier echter een ander voorbeeld tegenover zetten. 

In The Secret of Our Succes beschrijft de evolutionair antropoloog Joseph Henrich het lot van een groep Europese ontdekkingsreizigers die in de binnenlanden van Australië zonder eten komt te zitten. Gelukkig ontfermd een groep Aboriginals zich over hen en voorziet hen van nardoo zaden, een belangrijk onderdeel van hun dagelijkse voeding. De Aboriginals in kwestie gebruikten een lang en omslachtig proces om de zaden klaar te maken, een proces met veel schijnbaar overbodige stappen. Zo doen wij het nu eenmaal. Toen de ontdekkingsreizigers verder trokken met hun eigen voorraadje nardoo, besloten ze alle overbodige stappen over te slaan. Niet lang daarna waren ze allemaal dood.

De baby in het badwater

De Aboriginals konden niet uitleggen waarom alle stappen noodzakelijk waren, maar analyse van de stappen wijst uit dat ze essentieel waren om toxische stoffen uit de nardoo te halen. De methode was ontstaan door culturele evolutie, een min of meer blind proces van kennis ontwikkeling in groepen. Zelf gebruik ik vaak het voorbeeld van hoe mijn oma mij nasi goreng leerde maken. Zij was uitermate kritisch over welke kruiden en in welke verhouding. Wat zij niet wist en wat wetenschappelijk onderzoek heeft uitgewezen is dat het specifieke kruidengebruik in een traditionele keuken de beste bescherming biedt tegen micro-organismen die in die regio voorkomen. Niemand heeft dit bedacht, mensen die bepaalde kruiden gebruikten deden het gewoon (iets) beter en werden (iets) vaker gekopieerd. Het heeft niets te maken met wat lekker is, vaak moeten kinderen het lekker leren vinden. Culturele evolutie creëert zo functionele kennis waarvan niemand weet dat of hoe het functioneel is. 

• Lees hier meer over culturele evolutie 

• Lees meer over de evolutie van het gebruik van kruiden 

De wijze waarop cultuur ontstaat en zich ontwikkeld leidt er toe dat er veel waarde verborgen kan liggen in gebruiken. Hoe voorkomen we dat die kennis verloren gaat? Door vast te houden aan wat we mee krijgen, omdat het traditie is. Dit is de conservatieve neiging die ons beschermd tegen de baby met het badwater weg te gooien. Uiteraard is er ook veel badwater, misschien zijn er inderdaad wel elementen in het recept die er niet toe doen (een oom van mij deed altijd oude kaas in de nasi goreng). Maar aangezien je het niet weet, is enig conservatisme functioneel. 

Conservatieve medewerkers

Dit alles lijkt misschien wat ver te staan van de dagelijkse praktijk in organisaties, maar niets is minder waar. Organisatiecultuur en zelfs werkprocessen zijn ook het product van culturele evolutie. En vaak weten maar weinig medewerkers of managers echt waarom we iets doen. Neem bijvoorbeeld hiërarchie. As docent heb ik honderden managers gevraagd wat de functie van hiërarchie is in een organisatie en vreemd genoeg vinden de meeste het moeilijk het goed te benoemen. De traditionele functies van hiërarchie, instructie en controle, lijken nu steeds minder relevant. Moderne professionals kunnen immers zelf nadenken en controle ondermijnt motivatie en vertrouwen. Het is dan ook voor velen geen vreemde gedachte om hiërarchie gewoon af te schaffen, we hebben dit immers niet meer nodig in onze tijd. Ik heb in redelijk wat organisaties de hiërarchie er uit zien gooien, bij de meerderheid ging dit fout. De oorzaak wordt vaak bij de medewerker gelegd, die er niet aan toe zou zijn. De realiteit is dat er nog wat in het badwater zat.

• Lees meer over de functies van hiërarchie

De weerstand tegen verandering lijkt vaak irrationeel, zeker vanuit het perspectief van de mensen die aan de zijlijn staan en de verandering bedacht hebben (zoals mijn vriend met zijn ontwikkelwerk). Het is duidelijk dat het anders moet en iemand die daar tegen is kan niet rationeel zijn. Er worden daarom vaak vergelijkingen gemaakt met een rouwproces: ze moeten het oude loslaten en dat kost tijd. Weerstand tegen verandering is echter zelden irrationeel en een belangrijke reden voor die weerstand kan het gevoel zijn dat er nog een baby in het badwater ligt. Het probleem is echter dat dit een gevoel is. 

Post hoc rationalisaties

De realiteit is dat veel van onze keuzes worden bepaald door gevoel en daar bedenken we achteraf een verhaal bij. Dit heet ook wel een post hoc rationalisatie en in de regel hebben mensen niet door dat ze dit doen. Dit werkt hetzelfde wanneer ons conservatisme (het gevoel) nee zegt, er komt dan altijd wel een reden achteraan om dit gevoel te legitimeren. Heel goed hoeft dat argument niet te zijn uiteraard. Wanneer je de Aboriginals zou vragen waarom je al die omslachtige stappen moet nemen is de kans dat ze een accuraat antwoord geven (toxische stoffen verwijderen) klein. Dit is gewoon hoe we het doen zal eerder het antwoord zijn, of een verhaal over vooroudergeesten die boos worden als je het anders doet. Rationeel kunnen we hun argumenten waarschijnlijk eenvoudig weerleggen (en we weten hoe dat afloopt). 

De conservatieve neiging is een gevoel, redenen bedenken we er achteraf bij. Dit wil overigens ook niet zeggen dat het gevoel altijd legitiem is, misschien ligt er helemaal geen baby in het badwater of is die baby gewoon eigenbelang. Het punt is dat we het niet weten en dat het de moeite waard kan zijn om het te onderzoeken. Enerzijds omdat er inderdaad een baby kan zijn, anderzijds om de persoon serieus te nemen en hem of haar niet als irrationeel weg te zetten. Dit laatste is namelijk wat echt weerstand opwekt. 

Conservatisme is een noodzakelijk element in vooruitgang. Het kan ons wijzen op waardevolle zaken die we over het hoofd zien en voorkomen dat we met ons vooruitgangsdenken de afgrond inrennen. Om die waarde van de conservatieve neiging te realiseren, is het belangrijk deze neiging niet als obstakel of als vijand van vooruitgang te framen, zelfs al uit het zich wel zo. De kunst is het gesprek aan te gaan om te ontdekken wat je over het hoofd ziet. Zie je de ander als obstakel voor verandering, dan is die openheid voor dit gesprek er niet. Zie je de ander als partner in een zoektocht, dan smelt de weerstand vaak vanzelf al weg. 

Meer weten over gedrag in organisatie? Doe mee met de leergang Evolutionaire Psychologie voor Professionals! Kijk hier voor meer informatie: www.ceob.eu/epp. Of download hier de brochure.